Sally Morgenthaler: Mensen verwelkomen in Gods aanwezigheid (deel 1)

Twintig jaar geleden verscheen Sally Morgenthaler's boek Worship Evangelism, waarin ze afrekende met laagdrempelige, Willow Creek-achtige kerkdiensten. Wie werkelijk niet-kerkelijke zoekers wil helpen om bij God te komen, moet juist ruimte geven aan spiritualiteit en het sacrale, betoogde ze: verwelkom mensen in de aanwezigheid van de levende God.

Ik heb zo'n vermoeden dat die boodschap in veel gereformeerde en evangelische kerken nog niet echt is geland: veel pogingen om eigentijds te zijn, maar weinig notie van reële Gods tegenwoordigheid. Hoe actueel is haar boek?

In twee delen: een samenvatting van dit spraakmakende boek, die ik ooit publiceerde op de website van opinieblad cv koers.

Samenvatting van ‘Worship Evangelism’ (Sally Morgenthaler)

Zoekers nodigen in Gods aanwezigheid (deel 1)

In een poging buitenkerkelijke zoekers te bereiken, kiezen kerken vaak voor moderne, laagdrempelige diensten. Sommige ‘emerging churches’ kiezen ervoor om maar helemaal geen kerkdiensten meer te houden. Gemeenteconsulent Sally Morgenthaler kiest in haar destijds spraakmakende boek Worship Evangelism (1995) voor een verrassende derde weg: samenkomsten die juist weer volop nieuwtestamentisch zijn en waar zoekers ervaren dat ‘de levende God in hun midden is’. Een samenvatting (deel 1).

Door Ronald Westerbeek

De titel van Morgenthalers boek is gelijk verrassend: Worship Evangelism. Alleen de combinatie van deze beide woorden was de afgelopen decennia al onwaarschijnlijk. Evangeliseren door aanbidding(sdiensten)?! De gedachte was juist dat je buitenkerkelijken ‘ laagdrempelig’ moest benaderen, waarmee men dan bedoelde: niet al te spiritueel, niet al te kerkelijk, niet al te liturgisch, want dat zou zoekers afschrikken. De laatste jaren blijkt echter dat post-christelijke zoekers vaak juist op zoek zijn naar spiritualiteit en beleving, naar gemeenschap en het gevoel opgenomen te zijn in een eeuwenoude traditie (zie de CV•Koers-artikelen ‘Laagdrempelige diensten of spirituele gemeentestichting?’ en ‘Kerk voor post-christelijke generaties, deel 1 en 2’).

Morgenthaler stelde al in 1995 dat ‘ worship evangelism’  in ere moest worden hersteld. Want het is natuurlijk niets nieuws: Paulus spreekt er al over (1 Korintiërs 14:24) en de Kerk heeft deze traditie altijd gekend: zoekers verwelkomen in de aanbiddingsdiensten en hen zo te nodigen in de aanwezigheid van de levende God. Zo luidt dan ook de ondertitel van Morgenthalers boek: ‘Inviting unbelievers into the presence of God’. Maar dan moet het natuurlijk wel zo zijn dat mensen inderdaad die aanwezigheid van God kunnen ervaren in onze samenkomsten.

Het centrale paradigma van dit boek is dat onze samenkomsten ofwel bevestigen ofwel ontkrachten wat we verkondigen over God. Ongelovigen – kerkelijk of buitenkerkelijk - trekken hun conclusies over de echtheid en de betekenis van God op basis van wat zij al dan niet zien gebeuren in onze samenkomsten. Horen ze in de kerk alleen maar praten over God, of ervaren ze zijn aanwezigheid, bespeuren ze dat er ‘iets bovennatuurlijks’ plaatsvindt dat echt is en dat levens daadwerkelijk verandert?

Deel I

Worship: In Search of the Real Thing

Hoofdstuk 1

Time to get real

In de jaren negentig, althans in evangelicale kring, werden missionaire diensten tamelijk pragmatisch benaderd: wat ‘werkt’? Wat denken we dat buitenkerkelijken willen? In de VS schoten de megakerken als paddenstoelen uit de grond. De ‘seeker sensitive’-methode (Willow Creek) leek enorm aan te slaan. Maar was dat ook echt zo? De cijfers wijzen uit dat in dezelfde periode het totale aantal kerkleden enorm afnam en ook de megakerken blijken maar weinig echt buitenkerkelijke zoekers vast te houden. Zelfs eigen leden haakten in grote aantallen af, blijkt uit onderzoeken. En mensen die wel bleven komen, groeiden vaak niet of nauwelijks in geloof en discipelschap, stelde ook Willow Creek na eigen onderzoek vast. Niet dat de laagdrempelige diensten niet onderhoudend waren. Integendeel: de programma’s waren strak en indrukwekkend. Maar ze waren geen aanbidding. Ze hielpen mensen niet verder in het ontmoeten van God.

Geen ontmoeting met God meer

Dat geldt niet alleen voor Willow-achtige diensten. Dat veruit de meeste gevestigde kerken er niet in slagen om zoekers te bereiken met het Evangelie van Christus is niet het gevolg van de gebrokenheid van de buitenkerkelijke wereld, maar het gevolg van onze gebrokenheid: onze diensten zijn heel vaak geen ontmoeting met God meer.

Moeten we onze diensten dus laagdrempeliger en oppervlakkiger maken om zoekers maar niet af te schrikken? Nee, zoekers zijn spiritueler dan we denken en wat ze zoeken is geen flitsend programma, maar geestelijke vervulling. Moeten we dan maar terug naar traditionele diensten met orgels en liturgie? Nee, niet als we de Grote Opdracht serieus nemen en mensen van nu willen bereiken met het Evangelie.

Laat onze bijeenkomsten weer echt persoonlijke ontmoetingen zijn tussen mensen en de levende God – aanbidding in Geest en waarheid. Want alleen dit kan mensen werkelijk van binnenuit veranderen en tot geloof en discipelschap brengen. Kortom: de ‘ouderwetse’  betekenis van wat een eredienst bedoeld is te zijn (eer bewijzen aan God in dienst aan Hem, ofwel: aanbidding) in de taal (qua vormen) van nu. Daarbij kunnen we putten uit de rijke aanbiddingstraditie van de kerk van alle tijden.

Hoofdstuk 2

Verlangen naar God. Terug naar bijbelse aanbidding

Het gaat niet om ons, maar om God

Kijk naar de jonge David: onze kracht schuilt niet in strategieën, methodes, competenties of technieken, maar onze kracht is geestelijk en wordt gevoed vanuit een levende relatie met God – een leven in aanbidding.

Aanbidding is eerste prioriteit:

Davids aanbidding was een manier van leven.

Davids aanbidding was compromisloos: met hart en ziel.

Davids aanbidding was getuigend (openlijke aanbidding, opdat de volken zouden erkennen...).

Evangelisatie is niet een optie, maar een opdracht voor alle gelovigen. Maar het is opmerkelijk dat Jezus (in Johannes 4:23) niet zegt dat God ‘evangelisten’ zoekt, maar aanbidders – uit alle volken en tot aan de einden der aarde. Het doel van evangelisatie is niet slechts het redden van mensen van de hel, of het rekruteren van volgelingen, maar: aanbidders voortbrengen (Martin Lloyd-Jones).

Wat is een eredienst?

Het is een hardnekkig misverstand dat het in de worship (eredienst) vooral zou moeten draaien om de preek. Tegenwoordig dreigt ook het misverstand dat het zou moeten draaien om amusement. Door beide misvattingen blijft er weinig ruimte voor aanbidding en toewijding aan God.

De zoekersdiensten van Willow Creek zijn prima middelen om zoekers te bereiken. Maar noem het geen diensten en hou ze niet op zondag. Want zowel zoekers als kerkleden gaan onherroepelijk denken dat zulke bijeenkomsten ‘erediensten’ (worship) zijn. En dan ben je enorm veel kwijtgeraakt als kerk. Met z’n allen ga je vergeten wat echte, bijbelse aanbiddingsdiensten zijn.

Morgenthaler is het ook ‘ hartgrondig oneens’  met de aanname van Willow Creek dat je zoekers en gemeenteleden uit elkaar moet halen met verschillende diensten (NB: Willow Creek komt hier recentelijk zelf ook van terug: ze willen ledendiensten en zoekersdiensten in de toekomst gaan integreren, om dezelfde redenen die Morgenthaler in 1995 al aangaf, RW).

Aanbiddingssamenkomsten zijn essentieel in het opbouwen van de gemeente èn het trekken van zoekers in die gemeenschap.

Een eredienst/aanbiddingssamenkomst is een uitwisseling, een interactie, tussen God en mensen. De Schrift gebruikt met name drie woorden voor aanbidding:

• shachah: buigen, knielen

• proskuneo: eer bewijzen

• latreuo: dienen, bedienen (priesterlijke bediening)

Ook wel:

• thusia, phosphora: offer, gave

• homologein: zonde belijden, geloof belijden

Verder termen als: zingen, uitroepen, verkondigen, prijzen, bidden, dankzeggen.

Maar aanbidding is geen eenrichtingsverkeer. Het is een dialoog, interactie tussen God en mensen. God openbaart zijn aanwezigheid. Hij vervult onze ingeschapen behoefte aan intimiteit met God, en wij beantwoorden Hem met dankzegging en lofprijzing. Het is een wederzijdse liefdesverklaring.

Een bijbelse eredienst is geen hoorcollege. Het is ook geen verzameling mensen die ‘inspirerende of troostrijke gedachten’ krijgen. Het is ook geen samenkomst van mensen die dingen doen en zeggen alsof God niet in staat zou zijn te antwoorden. God is immers persoonlijk aanwezig en Hij spreekt tot ons in het heden en Hij werkt grote dingen. Het is een ‘bovennatuurlijke’  interactie tussen de God van de Bijbel en zijn volk – dat is het verschil tussen een echte eredienst (aanbiddingsdienst) en een ‘laagdrempelige dienst’ of een traditionele dienst.

Drie veelvoorkomende diensten die geen aanbidding (worship) zijn:

I. Traditionele kerk

- Enkele gezangen

- Mededelingen

- Kort gebed

- Schriftlezing

- Gezang

- PREEK

- collecte

- zegen

II. Traditionele kerk die eigentijds probeert te zijn

- Min of meer dezelfde opzet als de gewone traditionele kerk, met de PREEK als hoogtepunt

- Begeleidingsband i.p.v. orgel of piano

- Eigentijdse liederen i.p.v. alleen psalmen en gezangen

- Misschien een kort stukje drama of mime

III. Hippe kerk (‘seeker sensitive’, zoekersdienst á la Willow Creek)

- Gospelband zingt enkele liederen vanaf een podium

- Een lied voor samenzang

- Multimediale introductie van het thema

- Schriftlezing

- Drama

- Lied door de band

- PREEK

- zegen

Deze drie vormen zijn geen werkelijke eredienst, geen aanbidding in bijbelse zin. Waarom? Omdat interactie met God nagenoeg non-existent is. Er is vrijwel geen mogelijkheid tot persoonlijke respons, weinig mogelijkheid tot actieve participatie, en helaas in de praktijk ook doorgaans weinig besef van Gods persoonlijke aanwezigheid en zijn vermogen te spreken en te handelen. Er is, zeker in meer moderne varianten, nauwelijks nog ruimte om persoonlijk te komen tot het belijden van zonden, het vragen van vergeving en het hernieuwen van toewijding aan Christus.

Je komt misschien met een goed gevoel de kerk uit en je hebt misschien best iets geleerd – maar heb je ook God ontmoet? Een echte ontmoeting werkt meer uit dan een goed gevoel en toegenomen kennis: het verandert je hart en bewerkt veranderde levens. Gods aanwezigheid ervaren, dat is: van binnen uit worden veranderd.

Hoofdstuk 3

De tijd is echt veranderd

Niet godsdienstig, wel spiritueel

De meeste mensen zijn onkerkelijk, maar ze noemen zichzelf in toenemende mate ‘ religieus’. Buitenkerkelijken hebben minder met geïnstitutionaliseerde godsdiensten, maar worden steeds spiritueler (recente onderzoeken van o.m. SCP en WRR en het KRO/RKK-onderzoek ‘God in Nederland’ bevestigen dit beeld voor ons land, RW).

Voor deze generaties heeft hun geloof niet te maken met gebouwen en instituties, maar met wat er in hun harten leeft. Over kerken zijn ze negatief, over geloof en zelfs ook over Jezus vaak behoorlijk positief.

God ontmoeten

Mensen zijn minder op zoek naar doortimmerde apologetiek en overtuigende rationele argumenten, ze zoeken geen betogen over God. Ze willen die God ontmoeten. Ze zoeken geestelijke ervaring. Ze zeggen een gemeenschap te zoeken waar ze God kunnen ontmoeten en waar hun levens werkelijk kunnen veranderen.

Een gemeenschap waar mensen de levende God kunt ontmoeten, waar de kracht van de Heilige Geest werkzaam is waardoor levens veranderen - is dat niet precies wat de kerk van alle tijden zou moeten willen zijn?

Niet modernistisch, maar bijbels

Maar de kerk biedt dat zelden. Dat is niet alleen tragisch voor buitenkerkelijke zoekers, het is ook tragisch voor gemeenteleden, constateert de reformatorische theoloog Robert E. Webber (Wheaton College). Wat er in de meeste kerken gebeurt, heeft volgens hem meer te maken met Verlichtingsdenken en modernisme - waarbij God feitelijk ver weg in de hemel wordt gedacht en de benadering eenzijdig rationeel is - dan met bijbels denken, waarbij God persoonlijk aanwezig is, spreekt en handelt.

De traditionele diensten (die eigenlijk vooral modernistisch zijn en niet zo bijbels als ze pretenderen te zijn, aldus Webber) sluiten volstrekt niet meer aan bij de cultuur en zullen verdwijnen (zoals ook Alister McGrath voorspelde, RW). De diensten zullen moeten veranderen in daadwerkelijke, interactieve ontmoetingen met God. Niet omdat deze cultuur dit vraagt, maar omdat het bijbels is.

Bovenstaande tekst is het eerste deel van een samenvatting van: ‘Worship Evangelism– inviting unbelievers into the presence of God’, door Sally Morgenthaler (Zondervan 1995, 1999).

Samenvatting en bewerking: Ronald Westerbeek.