Op uitnodiging van kerkelijk magazine OnderWeg schreef ik een artikel over het oefenen van onze spirituele zintuigen.
Wat me opvalt als ik in een protestantse kerk kom, is dat we vooral heel veel over God praten. Alsof God er zelf niet bij is. We zitten op onze stoel, zingen over God en horen onderwijs over God, en dan gaan we aan de koffie. Ik ben amper tien jaar anglicaans, maar in zo’n protestantse kerkdienst realiseer ik me dat ik de sacramentele spiritualiteit van de eucharistie mis – de geproefde gemeenschap met Christus, die aanwezig is in hostie en wijn. Ik mis de zintuiglijkheid van de anglicaanse en katholieke liturgie: het knielen en staan, de gezamenlijk uitgesproken liturgische teksten, de geur van wierook, de rituele handelingen met hun rijke beeldtaal, de stilte waarin we ontvankelijk worden.
Waar
het in al deze dingen om gaat, is het diepe besef dat we heilige grond betreden
en in Gods tegenwoordigheid zijn: God zelf is hier aanwezig en werkzaam, God
zelf wil ons ontmoeten, aanraken, aanspreken.
Spirituele
zintuigen
Op
een of andere manier zijn we het in de protestantse traditie moeilijk gaan
vinden om Gods aanwezigheid en werkzaamheid te ervaren – en niet alleen in de
eredienst. Misschien, opperden we toen we een master Christelijke
spiritualiteit opzetten aan de Theologische Universiteit Kampen (toen nog), heeft
de gereformeerde nadruk op het Woord, het verbale en het cognitieve, in de hand
gewerkt dat we onze spirituele zintuigen verwaarloosd hebben en de mystieke
beleving verleerd zijn.
De
laatste jaren benadrukken charismatische gereformeerden terecht dat God tot ons
spreekt in woorden, beelden en indrukken, maar de massieve manier waarop zij
soms over profetie spreken, als briefjes uit de hemel, kan anderen juist
terughoudend maken.
Die
hele directe profetische woorden en beelden zijn maar één manier waarop God tot
ons spreekt, benadrukt Dallas Willard in zijn klassieker Hearing God.[1] God wil ons opvoeden tot
een volwassen spiritualiteit, waarin we in nauwe verbondenheid met God leven. In
die vertrouwelijke omgang worden we dan niet uitgeschakeld, alsof Gods spreken
volledig buiten ons om gaat (om het barthiaans te zeggen: senkrecht von oben),
maar juist ingeschakeld: de Geest komt in onze menselijke vermogens en
versterkt die. God wil vooral tot ons spreken door de “zachte innerlijke stem”,
die ons niet overweldigt maar met ons in gesprek is. Gods Geest spreekt in ons
binnenste tot onze geest (denk aan Romeinen 8:16), door onze eigen gedachten, gevoelens
en ervaringen. Want precies zo heeft God de mens bij de schepping bedoeld, als sunergoi
theou (1 Korintiers 3:9): vrije, verantwoordelijke schepselen met eigen
vermogens, die door de Geest synergetisch samenleven en -werken met de Schepper.[2]
In die vertrouwelijke omgang spreekt God niet alleen ons hoofd aan, maar ons hele wezen: ons lichaam en alle zintuigen, onze affecties en emoties, onze gedachten en gevoelens, alles doet mee. Wat nemen we waar – wat voelen we, ruiken we, horen we, zien we, proeven we? Welke emoties worden aangeraakt, welke energie voelen we in ons lijf? Hoe is God hierin aanwezig? Je zou kunnen zeggen: onze lichaam en onze zintuigen zijn een antenne en klankkast voor de heilige Geest.
Het
vergt enige oefening om opmerkzaam te worden voor wat er in ons lichaam en onze
gewaarwordingen gebeurt, omdat we er vaak zo aan voorbij leven. Doorgaans
vraagt het rust en verstilling en gerichte meditatieve oefeningen, voordat we
het ons zo eigen hebben gemaakt dat we ook tijdens onze dagelijkse bezigheden
als vanzelf die ontvankelijkheid hebben. Het is een vorm van aandachtig leven,
waarbij we op een ontspannen manier steeds zijn afgestemd op Gods
vertrouwelijke omgang en zijn zachte, stille stem. Denk aan Psalm 19: ‘toch
wordt er niets gezegd, geen woord gehoord, het is een spraak zonder klank’.
De
vraag is meestal niet of God spreekt, maar of wij het opmerken. Herkennen we
het als Gods stem? Ontvangen we het? Mag inderdaad ons hele wezen meedoen in
die nauwe verbondenheid met God?
Geestelijke oefeningen
Opmerkzaam leven valt nog niet mee. Gelukkig kunnen we
putten uit diepe bronnen in de christelijke spirituele tradities, die elk hun
eigen geestelijke oefeningen hebben ontwikkeld die behulpzaam kunnen zijn om te
groeien in opmerkzaamheid en ontvankelijkheid.
We spreken allemaal meerdere spirituele ‘talen’, maar
we hebben meestal één ‘moedertaal’: de een is visueel ingesteld en denkt in
beelden, de ander is auditief ingesteld en leert het beste door te horen,
terwijl een ander praktisch is georiënteerd en het beste leert door te doen, en
weer een ander steekt verstandelijk in elkaar en wordt aangesproken door
begrippen en logica, en nog een ander is een gevoelsmens en goed in verbinding
met de affecten (gevoelens, emoties, stemmingen). Het mooie is dat we mogen
groeien in taligheid en nieuwe talen kunnen leren. We worden er meer mens van.
Maar in onze omgang met God mogen we ondertussen ook vrijmoedig terugvallen op
onze moedertaal en oefeningen vinden die daarbij passen.
Lectio Divina
Een geestelijke oefening vanuit de benedictijnse
kloostertraditie, die inmiddels breed ingang heeft gevonden onder protestanten,
is de Lectio Divina (letterlijk: ‘goddelijke lezing’ of geïnspireerde
lezing). Je zou dit een vorm van intuïtief bijbellezen kunnen noemen, waarbij
we onze geest openen voor Gods Geest. In plaats van verstandelijk en analytisch
met een tekst bezig te zijn, zoals bij bijbelstudie, worden we intuïtief
ontvankelijk en opmerkzaam voor datgene waar de Geest onze aandacht op wil
vestigen.
Dit spirituele lees- en luisterproces kent vier stappen of dimensies:
- lectio (aandachtige lezing – wat springt eruit, welke woorden lichten op?)
- meditatio
(overdenking – waarom springen nu net die woorden eruit, wat doet het met me,
zou God hierin spreken?)
- oratio (bidden – reageren op wat God in me doet, erover in gesprek gaan met God)
- contemplatio (aanschouwen – rusten in Gods liefdevolle aanwezigheid, voorbij woorden en gedachten).[3]
Diezelfde
houding van ontvankelijkheid en opmerkzaamheid kunnen we ook in andere
geestelijke oefeningen toepassen, waarbij andere zintuigen en vermogens worden
geactiveerd en aangesproken.
Visio Divina
We kunnen bijvoorbeeld een visuele voorstelling – een
schilderij, foto of kunstwerk – ‘lezen’. Je kijkt met aandacht, je laat het
beeld binnenkomen en tot je spreken. Daarbij geef je gericht ruimte aan de vier
stappen (lectio, meditatio, oratio en contemplatio). Dit zou je Visio
Divina kunnen noemen, een geïnspireerd zien. Die term is vrij recent (we
komen het bijvoorbeeld tegen in de spiritualiteit van de dominicanen), maar de
geestelijke oefening zelf gaat net zo ver terug als de Lectio Divina, namelijk
tot in de 6e eeuw. Denk aan de oosters-orthodoxe spiritualiteit,
waar iconen een belangrijke rol vervullen en visuele meditatie en contemplatie
helpt om gesterkt te worden in de gemeenschap met God.
Lectio Vitae
Op dezelfde manier kunnen we ook door de natuur lopen,
waarbij je aandacht hebt voor het gras, de veldbloemen, een gebroken takje, de
dauwdruppels of een ijverig insect (denk aan Jezus, die aandacht heeft voor het
gras, de bloemen, de vogels en het graan en opmerkt hoe God hierin spreekt,
Matteüs 6:26-34; Matteüs 13:24-31). Wat trekt onze aandacht, waarom zou dat
zijn en zou God hierin spreken? Je zou dit een Lectio Vitae kunnen
noemen, het geïnspireerd ‘lezen’ van het leven om je heen. Deze oefening kan
een ecologische spiritualiteit voeden, die in onze tijd sterk kan resoneren.
Maar het heeft oude wortels, die teruggaan op de heilige Franciscus van Assisi
(1182 – 1226), maar veel verder nog, tot de Keltisch-christelijke
spiritualiteit van de 6e eeuw.
Er is ook een andere variant van de Lectio Vitae,
waarbij je je aandacht niet richt op de natuur, maar op je eigen dagelijkse
leven: hoe is God hierin aanwezig? Welke bewegingen van de heilige Geest zijn
te onderscheiden? Dit kennen we uit de ignatiaanse spiritualiteit en de
geestelijke oefeningen van Ignatius van Loyola (1491-1556).
Een derde variant van de Lectio Vitae is het
leren kijken met geestelijke ogen, terwijl je door de wijk of het dorp wandelt.
Denk aan Paulus die door Athene loopt (Handelingen 17:16-33). Je loopt dan
biddend en vraagt ‘Heer, hoe ziet U deze omgeving? Wat wilt U mij hier laten
zien?’. Ook hier kun je de vier stappen van lectio, meditatio, oratio
en contemplatio toepassen.
Cogitatio Divina
Wie graag denkt en reflecteert, hoeft dit niet uit te
schakelen. Immers, als Gods Geest wil spreken tot onze geest, dan omvat dit ook
onze cognitie. Ons denken kan een soort tunnelvisie zijn: een gesloten systeem
dat een geijkte richting volgt. We kunnen dit bewust openen voor de Geest, door
intuïtief en ontvankelijk onze gedachten te laten gaan en opmerkzaam te zijn
voor ingevingen van de Geest (1 Korintiërs 2:16). Ook hier kunnen we de vier
stappen volgen, waarbij we plek mogen geven aan ons eigen redeneren, maar hieraan
ook voorbij mogen gaan. De Geest onderwijst ons geregeld buiten menselijke
wijsheid om, door direct tot onze geest te spreken, legt Paulus uit (1
Korintiërs 2:9-13). Je zou dit Cogitatio Divina
kunnen noemen, geïnspireerde gedachten. Deze geestelijke oefening kennen we
onder meer uit de spirituele tradities van de Jezuïeten en Dominicanen.
Affectatio Divina
Als laatste noem ik de Affectatio Divina, de
stille stem van Gods Geest in je gevoelens, je
emoties en gewaarwordingen (affecties). Bespeur je
gevoelens van vreugde of van verdriet? Van verlangen of verontwaardiging? Voel
je dit in je lichaam? Hoe is God hierin aanwezig? De vier stappen kunnen helpen
onderscheiden, van aandachtig opmerken, het ‘lezen’ van je gevoelens en
lichamelijke gewaarwordingen (lectio), het overdenken en bevragen (meditatio),
het reageren op God (oratio) en het rusten in Gods aanwezigheid met je
hele lijf en gevoelsleven (contemplatio).
Menig pastor zal dit herkennen vanuit de pastorale
praktijk. Het kan zijn dat je intuïtief iets aanvoelt – dan kan het goed zijn
om je er bewust van te zijn dat Gods Geest hierin werkzaam kan zijn. Het kan
ook zijn je gevoelens ervaart van diepe bewogenheid, vreugde, verdriet, rouw of
boosheid, die niet van jezelf zijn. Er wordt iets in je aangeraakt, er komt
iets vrij, energie gaat stromen. God kan ons daarmee iets laten zien van zijn
eigen hart of van het hart van degene met wie je in gesprek bent.
God spreekt ook door onze zintuigen (zien, horen,
ruiken, proeven, voelen). Sommige pastors ervaren dat ze fysieke pijn van
anderen kunnen voelen: ze weten bijvoorbeeld dat degene met wie ze praten iets
met haar heup heeft, omdat ze zelf pijn voelen in hun heup (misschien is dit
een diepe doorleving van Galaten 6:2 en Hebreeën 10:33-34). Er kan ook een
fysieke ervaring van kracht of energie zijn, zowel in de pastors als in de
pastorant: een tinteling, iets als elektriciteit of een trilling met hoge frequentie,
een gloed of een vloeiende warmte, die duidt op de werkzaamheid van Gods Geest.
Opmerkzaam leven
Deze en andere geestelijke oefeningen kunnen helpen om
onze spirituele zintuigen te herontdekken en ontwikkelen. Ze kunnen op allerlei
manieren vorm krijgen, in kunstzinnige creativiteit (tijdens schilderen,
tekenen of musiceren) en ambachtelijkheid (houtsnijden, dingen maken met je
handen), door in de natuur te zijn met een stiltewandeling of juist stevig hiken
of werken op de akker of in de moestuin, door journaling, door meditatie
en ademhalingsoefeningen, of door het bidden van de getijden. Gaandeweg komen
we meer in verbinding met onszelf (ons lichaam, onze gedachten en onze emoties),
met anderen, met de schepping waarvan we deel uitmaken, om in alles opmerkzaam
te zijn voor Gods aanwezigheid en werkzaamheid.
[1] Dallas Willard, Hearing
God. Developing a Conversational relationship with God (Downers Grove: IVP
Books, 2012, herziene en uitgebreide uitgave). Zie ook: Ronald
Westerbeek, Proeven en watertanden. Aanzetten tot charismatische vernieuwing
(Utrecht: KokBoekencentrum, 2025), hoofdstuk 5: ‘Groeien in vertrouwelijke
omgang en een opmerkzaam leven’, 176-203.
[2]
Westerbeek, Proeven en watertanden, 150, 157-159, 186-188.
[3] De
Lectio Divina gaat terug tot de heilige Benedictus (480-547), de vier stappen
werden in de 12 eeuw toegevoegd vanuit de Orde van de Kartuizers.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten
Opmerking: Alleen leden van deze blog kunnen een reactie posten.