Tim Keller: 5 uitdagingen voor de Europese kerk

De westerse samenleving verandert in hoog tempo. Dat heeft ook gevolgen voor de kerken. Welke uitdagingen ziet Tim Keller voor de kerk in Europa?

1. Marginalisering of culturele vernieuwing?

2. De opkomst van de islam

3. Het niet-westerse christendom

4. Toenemende culturele vervreemding

5. Een einde aan de welvaart?

Maar bottom line is: "Zijn christenen bereid om vanuit het Evangelie radicaal verschil te maken in de samenleving, en worden ze vanuit hun kerken hierin toegerust?’’

[Een interview dat ik in 2011 had met Tim Keller, tijdens de City to City Europe-conferentie in Berlijn, gepubliceerd in opinieblad cvkoers]

Zijn voorouders komen uit Duitsland, maar voor Tim Keller is dit (2011) de eerste keer dat hij voet zet op het Europese continent. Meteen tijdens ons eerste gesprek aan deze zijde van de oceaan – in een langdurige taxirit dwars door Berlijn – zegt hij: ,,Verwacht van mij geen grote uitspraken over Europa. Ik ben geen Amerikaan die Europese christenen eventjes komt vertellen hoe ze de zaken moeten aanpakken. Jullie kennen je eigen leefwereld veel beter.’’ Als we tijdens de conferentieweek doorpraten, blijft hij telkens dat voorbehoud maken.

Uitgangspunt voor deze gesprekken is een blog die Keller vorig jaar schreef over de vijf grote kwesties voor de westerse kerk, die wel erg over de Amerikaanse situatie ging – gekoppeld aan de kritiek dat het in Redeemer-kringen al snel gaat over westerse young professionals, zoals je die in Manhattan tegen het lijf loopt. Heeft Keller wel oog voor de weerbarstige context van Europese kerken, die gestempeld wordt door grondige secularisatie, islam en achterstandswijken?

De predikant blijkt verrassend goed op de hoogte. Gedurende deze week komt het dan toch tot een ‘Europese contextualisering’ van zijn blog: Vijf uitdagingen voor de kerk in Europa.

1. Marginalisering of culturele vernieuwing?

In uw blog verwijst u naar socioloog Peter Berger, die signaleert dat Amerikaanse evangelicals steeds vaker hoger opgeleid zijn en invloedrijke posities innemen in de maatschappij. U ziet kansen voor culturele vernieuwing vanuit de waarden van het Evangelie. In Europa leeft een ander sentiment. Zeker in een land als Nederland, waar christenen in het verleden sterk hun stempel hebben kunnen drukken op de inrichting van de maatschappij, heerst als gevolg van de sterke secularisatie een gevoel van verlies.

,,Onder de nieuwe generatie Europese christenen zie ik een trend om die maatschappelijke marginalisering juist te verwelkomen, vanuit de overtuiging dat christelijk geloof en maatschappelijke macht zich slecht tot elkaar verhouden. Maar als dat betekent dat je als christenen niet langer invloed wilt hebben op de maatschappij en de cultuur, dan heb je het niet goed begrepen. Op theologisch niveau zouden we tot meer consensus moeten komen over de verhouding tussen kerk/geloof en samenleving/cultuur. Er loopt nu een scheidslijn tussen degenen die christenen willen toerusten voor het publieke domein – zeg: de wereld verbeteren – en anderen die denken dat die nadruk op cultureel engagement onvermijdelijk ten koste gaat van de verkondiging van het Evangelie – zeg: persoonlijke bekering. Beide partijen hebben goede argumenten.

Op een praktisch niveau slagen zelfs kerken die het belangrijk zeggen te vinden, er nauwelijks in om christenen toe te rusten om christen te zijn op de werkvloer. De meeste predikanten hebben er totaal geen verstand van, omdat ze zelf nooit een gewone baan hebben gehad. De enige manier die we geleerd hebben om mensen te discipelen, is door ze uit de wereld te halen, de kerk in. Maar we zouden christenen juist moeten toerusten om discipel te zijn in de wereld. Start bijvoorbeeld beroepsgerichte kringen, zoals we in Redeemer doen met ons Center for Faith and Work. En ga zelf de wereld in: zoek je gemeenteleden op in het bedrijf waar ze werken, zodat je de context kent waarin zij hun geloof moeten vormgeven.’’

2. De opkomst van de islam

,,De kerken in Europa worden hier veel sterker mee geconfronteerd dan de Amerikaanse kerken. Ik weet dat de kwestie rond de bouw van een moskee nabij Ground Zero breed is uitgemeten in de rechtse media, maar geloof me, in New York leefde het amper. In Europa is de polarisatie veel sterker. Autochtone Europeanen zijn bang voor de islam in hun midden, wellicht omdat ze onzeker zijn over hun eigen identiteit. Tegelijk: wereldwijd blijkt het vaak lastig om als christenen en moslims samen te leven, dus niet alle vrees is ongegrond. De vraag is dan hoe christenen zich opstellen in zo’n gepolariseerde samenleving. Hoe kun je a) goede buren zijn voor moslims en het goede voor hen zoeken, ook wanneer zij zich niet bekeren tot Jezus en zelf wellicht minder goede buren zijn, en b) tegelijk ook moslims uitnodigen om het Evangelie van Jezus Christus te overwegen?

Onder jongere generaties christenen leeft weerstand tegen apologetiek. Want, zeggen ze, mensen komen niet tot geloof door argumenten. In plaats daarvan moeten we een liefdevolle gemeenschap zijn. Dat is kortzichtig. Als we seculiere westerlingen en mensen uit andere culturen met het Evangelie willen bereiken, dan is het van cruciaal belang om een liefdevolle gemeenschap te zijn. Maar als ze dan in onze gemeenschap komen, dan hebben ze wel degelijk hun vragen, twijfels en bezwaren die we serieus moeten nemen. We hebben dus een vernieuwing van onze apologetiek nodig, die bijvoorbeeld grondig ingaat op vragen en tegenwerpingen vanuit de islam. Alle predikanten – maar ook anderen – zouden zich moeten verdiepen in de leef- en denkwereld van moslims. Laat je trainen in het gesprek met andersgelovigen. Westerse christenen leven steeds vaker te midden van moslims, hindoes en boeddhisten. Voor het merendeel van het wereldwijde christendom is dat overigens niks nieuws. We kunnen dus veel leren van niet-westerse christenen in landen als India, Korea of Soedan, maar dan moeten we wel bereid zijn een lerende houding aan te nemen.’’

Hoe geeft u zelf vorm aan de omgang met moslims?

,,In Manhattan speelt dit nauwelijks, op individuele contacten na, maar in mijn vorige gemeente wel. Het was een kleine kerk van een man of honderd en in dezelfde plaats was ook een moskee, van ongeveer dezelfde grootte. Met elkaar hebben we toen thema-avonden belegd, rond kernbegrippen als ‘genade’, ‘vergeving’ en ‘naastenliefde’. De imam en ik hielden dan ieder een inleiding, daarna volgde een panelgesprek met vragen uit de zaal. Op een avond ging het over het verbod om een afbeelding te maken van God. Ik haalde Paulus’ uitspraak in de brief aan de Kolossenzen aan, dat Jezus ‘het beeld van de onzichtbare God’ is. In het Oude Testament geldt een verbod om God af te beelden, net als in de islam, maar in Jezus hebben we een afbeelding van God ontvangen: lees de Evangeliën en zie Hem heel dichtbij komen… Na mijn verhaal bleven de moslims heel stil. Na die avond vroegen ze of het de volgende keer opnieuw hierover kon gaan. En na die avond vroegen ze dat opnieuw. Na vier avonden over ditzelfde onderwerp besloot de imam helaas een einde te maken aan de thema-avonden, omdat hij zijn grip op zijn mensen kwijtraakte. Heus, wanneer je bereid bent je eerlijk te verdiepen in je moslimburen, is het niet moeilijk nieuwsgierigheid te wekken naar de liefde van Jezus.’’

3. Het niet-westerse christendom

,,Het demografische zwaartepunt van het christendom is verschoven van het Westen naar Azië, Afrika en Latijns-Amerika. Het wordt dus tijd om aandachtig te luisteren naar de niet-westerse kerk en relaties aan te gaan op basis van gelijkwaardigheid. Qua geld, theologisch onderwijs en macht ligt het zwaartepunt nog in het Westen. Met al die middelen zouden we de niet-westerse kerk moeten dienen waar we kunnen.

Ook de kerk in het Westen is veelkleurig geworden door de toestroom van migrantenchristenen. Maar in veel westerse kerken is dat niet zichtbaar, omdat ze volledig blank zijn gebleven. Er is vaak amper contact tussen westerse kerken en migrantenkerken. Is dat erg? Ja, dat is heel erg. Als kerken trouw zijn aan het Evangelie zouden ze nog meer multicultureel moeten zijn dan de samenleving, als getuigenis van Gods Koninkrijk. Het Evangelie doorbreekt grenzen tussen sociale en etnische groepen. Kijk naar Redeemer: meer dan de helft van de gemeente is Aziatisch.’’

Godsdienstwetenschapper Philip Jenkins ziet migrantenchristenen als de hoop voor de kerk in Europa (zie het interview metJenkins). Veruit de grootste kerkplantingsbeweging in Europa wordt gevormd door Afrikaanse christenen…

,,Dat is absoluut waar. Op de eerste dag van deze City to City-conferentie zagen mijn vrouw Kathy en ik dat vrijwel alle deelnemers blanke Europeanen zijn, en we zeiden tegen elkaar: ‘Waar zijn de migrantenchristenen?’ Het is belangrijk dat City to City Europe verbindingen legt met kerkleiders en kerkplanters in de migrantengemeenschappen, en dat moet zichtbaar worden op een volgende conferentie. In een multicultureel Europa moet je geen kerkplantingen opzetten vóór migranten, maar met hen samen.’’

Maar lang niet alle migrantenkerken zijn gericht op het bereiken van niet-christenen, of het bereiken van mensen uit andere culturen.

,,Dat is waar. En veel migrantenkerken die dat wel proberen zijn gefrustreerd, omdat het hun niet lukt. Juist daarom zouden we samen moeten optrekken – we hebben elkaar nodig. Wat je op z’n minst zou kunnen doen als lokale kerk – ook als nieuwe kerkplanting – is een relatie leggen met een lokale migrantenkerk. Vraag hoe je hen kunt dienen, op welke wijze dan ook: het gebruik van je gebouw, financiële ondersteuning, samenwerken in diaconaat in je stad, in evangelisatie, toerusting. Werk samen, op basis van gelijkwaardigheid. Maar als het kan: geef samen vorm aan kerkplanting.’’

U bent zelf gereformeerd. Hoe kijkt u in dat verband aan tegen ‘samen optrekken’ met Afrikaanse migrantenkerken, die vaak hun eigen neo-pentecostale theologie hebben?

,,Natuurlijk, er zijn migrantenkerken waarmee samenwerken erg moeilijk wordt vanwege onbijbelse opvattingen. Het Evangelie van genade moet centraal staan, wil je echt samen kunnen optrekken. Maar meer dan die basis heb je niet nodig om samen het Evangelie te verkondigen in je stad. Ik ben overtuigd gereformeerd. Er zijn zaken in andere theologische tradities waar ik echt anders over denk. Maar ik weet ook dat het Koninkrijk van God niet samenvalt met de presbyteriaanse kerk.’’

4. Toenemende culturele vervreemding

,,De westerse cultuur was lange tijd gestempeld door het christendom en ook buitenkerkelijken waren bekend met bijbelse concepten als zonde, schuld, vergeving, de kruisdood van Jezus, hemel en hel. Ook al geloofde men niet, je deelde hetzelfde culturele referentiekader. Voor het eerst in 1500 jaar zijn we nu kerk in een vreemde cultuur. Mensen zijn geen kerkverlater maar volkomen seculier, of beter gezegd: postseculier. Daarbij is onze samenleving ook nog eens multi-etnisch en multireligieus geworden. We zullen moeten leren denken als zendelingen. Dat betekent: de omringende culturen – ook het ‘ietsisme’ – volstrekt serieus nemen en je erin verdiepen. Wegen vinden om het Evangelie te vertalen in die culturen, zonder de kern te verliezen. Hoe communiceer je het Evangelie op een manier die aansluit bij die culturen en hen tegelijk confronteert?

Nogal wat missionaire christenen claimen dé manier te weten om dit te doen. De een zegt: we hebben kleine huisgemeenschappen nodig. De ander zegt: we moeten incarneren in de wijk, als ‘anonieme christenen’. Weer een ander zegt: we moeten juist vasthouden aan traditierijke erediensten, waar zoekers iets van ‘het heilige’ kunnen ervaren. Maar onze samenlevingen zijn zo divers, mensen zijn zo verschillend, dat er niet één kerkmodel is waarmee we iedereen met het Evangelie kunnen bereiken. We hebben een grote diversiteit aan kerkmodellen nodig en zouden als kerken volop moeten inzetten op een veelheid aan vormen en benaderingen. In navolging van Paulus, die zegt: ‘Ik ben voor iedereen wel íéts geworden, om in elke situatie althans enkelen te redden.’

Welke missionaire benadering je ook kiest als kerk, het gaat er uiteindelijk om dat we als individuele christenen participeren in onze wijken en bekendstaan als mensen die het goede voorhebben met de stad. Dat we niet in ons eigen christelijke kringetje blijven hangen, maar vriendschappen sluiten met niet-christenen en bereid zijn ons leven te delen, of mensen nu christen worden of niet. Je kunt prachtige missionaire diensten beleggen, maar alles begint met de relaties die we hebben.’’

Naast de migrantenchristenen, ziet Philip Jenkins de charismatische vernieuwing binnen de gevestigde kerken als hoop voorde Europese kerk. Op grond van zijn onderzoek constateert hij dat deze kerken er als enige in slagen om daadwerkelijk buitenkerkelijken te bereiken. Waarom horen we u zelden over charismatische vernieuwing?

,,Ik geloof niet dat alleen charismatische kerken in staat zijn buitenkerkelijken te bereiken, maar het is duidelijk dat zij wel een krachtige missionaire beweging vormen. Als ik zie wat er uitgaat van Holy Trinity Brompton en New Wine, ben ik daar geweldig blij mee. Ik proef dat er binnen de gevestigde kerken op het Europese vasteland soms een scherpere tegenstelling wordt gemaakt tussen wel of niet charismatisch. In de Angelsaksische wereld is dat veel meer hybride. Ik ben geen charismatisch christen, maar ik voel me prima thuis bij kerken als Holy Trinity Brompton. Het is niet vruchtbaar om de verschillen uit te vergroten. Werk samen, vul elkaar aan en verrijk elkaar.’’

5. Een einde aan de welvaart?

,,Het is duidelijk dat de financiële en economische crisis in het Westen ingrijpende gevolgen gaat hebben, ook voor de kerk. De afgelopen decennia zijn we gewend geraakt aan een tamelijk snelle groei van de economie en toename van de welvaart. Westerse christenen behoorden veelal tot een maatschappelijke middenklasse die nauwelijks in aanraking kwam met armoede. Maar wat zijn de consequenties als die ongebreidelde groei definitief tot het verleden behoort – met alle gevolgen van dien voor huizenprijzen, salarissen, investeringen en werkgelegenheid? Wat zijn de consequenties als de hoofdrollen in de wereldeconomie worden overgenomen door Chinese steden? Hebben we daarover nagedacht?

Westerse kerken zullen vermoedelijk fors minder inkomsten hebben, en tegelijk veel meer dan voorheen geconfronteerd worden met vormen van armoede in de eigen gemeente en in de eigen wijk. Was het tot nu toe vaak makkelijk giften geven vanuit een goed gevulde portemonnee, in de nabije toekomst zal gaan blijken in hoeverre christenen bereid zijn echte offers te brengen.’’

Hoe kijkt u in dit licht aan tegen de immigratiediscussie in Europa?

,,Amerikanen kijken positiever aan tegen migranten, die immers initiatief hebben getoond door zich in een nieuw land te vestigen in de hoop op een beter bestaan. In Europa wordt het klimaat rond migranten steeds harder en mensen worden buitengesloten. Gaan Europese christenen mee in die verharde, egoïstische cultuur of onderscheiden ze zich als mensen die opkomen voor vreemdelingen? Zijn ze bereid offers te brengen voor migranten? Verlenen kerken onderdak aan vreemdelingen die op straat belanden, of het land uitgezet dreigen te worden terwijl ze gevaar lopen? Durven kerken burgerlijk ongehoorzaam te zijn als de overheid onrecht doet? In tal van opzichten zullen kerken een ‘tegencultuur’ moeten vormen in een vervreemde cultuur, als tekenen van het komende Koninkrijk van God.

Zo is de cirkel rond en zijn we terug bij het eerste punt: zijn christenen bereid om vanuit de waarden van het Evangelie verschil te maken op de plek waar ze wonen en werken, en worden ze vanuit hun kerken hierin toegerust?’’

Zie ook:

• Tim Keller: Het Evangelie is Kruis en Koninkrijk (City to City Conference Berlijn 2011)
• Philip Jenkins: De charismatische vernieuwing van New Wine bereikt daadwerkelijk niet-kerkelijken
• A New Reality: Challenges from the Global Charismatic Movement