Philip Jenkins: Migrantenkerken en charismatische vernieuwing revitaliseren de kerk in Europa

Op 11 maart wordt aan de VU een seminar gehouden met professor Philip Jenkins, over 'World Christianity, politics and public life' (zie hier voor info & aanmelden). Al in 2011 interviewde ik hem voor Koers over de krimp van de westerse kerk en het groeiende belang van migrantenkerken én charismatische vernieuwings-bewegingen binnen de gevestigde kerken.
"Het Europese christendom is op sterven na dood," zei Jenkins destijds. "Maar migrantenkerken en traditionele kerken die openstaan voor charismatische vernieuwing - zoals New Wine en de Alphacursus - blijken wél in staat om niet-christenen te bereiken en zelfs te groeien."

Een interview dat ik 2011 had met Philip Jenkins, voor het christelijke opiniemaandblad cvkoers (nu: denieuwekoers).

Philip Jenkins is een van de meest vermaarde godsdienstwetenschappers van dit moment. De Amerikaan valt op door zijn prikkelende analyses. Misschien komt het door zijn achtergrond als criminoloog, begin jaren tachtig, maar Jenkins is zo’n beetje de detective onder de godsdienstonderzoekers: hij ziet sporen die anderen over het hoofd zien, wijst op andere ‘verdachten’ en alternatieve scenario’s, en na nauwgezet sporenonderzoek laat hij de feiten spreken.

En dan komen er spannende uitspraken. Is het christendom een aflopende zaak in de moderne globaliserende wereld? Welnee, het christendom groeit sneller dan ooit. Worden christenen steeds liberaler in hun opvattingen? Nee, want de gemiddelde christen is allang geen vrijzinnige blanke meer, maar een evangelicaal-charismatische Afrikaan of Aziaat.

cv•koers spreekt Jenkins in Amsterdam, tijdens zijn recente ‘tournee’ langs een aantal Nederlandse universiteiten, naar aanleiding van zijn boek Gods werelddeel ­– Christendom, islam en de religieuze crisis in Europa. Hoofdvraag van deze dikke pil: zal het christendom in Europa bezwijken onder het gewicht van globalisering, westers secularisme en een toestroom van islamitische immigranten? In de lezingen en interviews die Jenkins gaf, ging het vooral over de veelbesproken ‘islamisering van Europa’. Wat nauwelijks aan de orde komt, is zijn opmerkelijke analyse van het Europese christendom. Hoezeer Jenkins ook een man van nuanceringen is, de conclusie van zijn onderzoek is hard: het Europese christendom is – in elk geval in zijn geïnstitutionaliseerde vorm – op sterven na dood.

Bent u niet veel te somber? Veel van onze lezers zullen het beeld dat u schetst niet herkennen; zij zitten in kerken die twee keer per zondag volstromen.

,,Kijk naar de cijfers. De realiteit is dat Nederland een van de meest geseculariseerde landen ter wereld is. In Nederland zien we een harde kern van orthodox christendom, maar je moet reëel zijn: dat is maar een splintergroepje dat amper nog betekenis heeft in de samenleving. Als je in de biblebelt woont kun je doen alsof het nog wel meevalt, maar dan ben je blind voor het grotere plaatje.’’

De leegloop van de kerken vond vooral plaats in het meer liberale deel van de kerk. Kan het voorbijgaan aan het orthodoxe deel van de kerk?

,,Zeker, een harde kern kan lange tijd blijven voortbestaan. Men kan zich terugtrekken op het eigen erf en zich afsluiten van de boze buitenwereld. Maar als die kern werkelijk calvinistisch is, kan dat nooit de aangewezen weg zijn: calvinisten geloven in het publieke belang van het christelijk geloof.’’

In uw boek spreekt u van ‘de puinhopen van het Europese christendom’. Is dat beeld niet te sterk?

,,Ik vrees van niet. Het christendom ligt niet alleen in puin, wat resteert kun je bovendien moeilijk nog gezond noemen. Het culturele klimaat in Europa is als een zompig malariamoeras voor religie. En het christendom is ernstig ziek, om niet te zeggen: terminaal.’’

Charismatische vernieuwing van New Wine

Te midden van die puinhopen bespeurt u ook ‘tekenen van hoop’: nieuwe bewegingen binnen het Europese christendom, die de kerk zouden kunnen revitaliseren. Dat ziet u vooral in twee fenomenen: ten eerste de migrantenkerken in Europa, en ten tweede de charismatische vernieuwing in de kerken, waarbij u uitvoerig ingaat op Holy Trinity Brompton (Alpha Course) en New Wine.
Om met het laatste te beginnen: u hecht veel betekenis aan de charismatische vernieuwing, maar is dat niet een relatief kleine beweging binnen de kerken?

,,Die beweging is breder en krachtiger binnen de christelijke kerk dan menigeen denkt. St. Andrews in Chorleywood (de anglicaanse parochie waar New Wine ontstond, red.) en Holy Trinity Brompton (waar de Alpha-cursus vandaan komt, red.) vertegenwoordigen een brede beweging, internationaal en over kerkmuren heen. Let wel, het gaat hier om traditionele, gevestigde kerken, die een opmerkelijke vernieuwing en groei doormaken. Dertig jaar geleden bestonden zulke anglicaanse megakerken eenvoudigweg niet.

Ik merk dat men in Nederland geneigd is het belang van deze vernieuwingsbeweging te onderschatten. Dat zou weleens kunnen komen doordat men onvoldoende in de gaten heeft wat er buiten de landsgrenzen gebeurt in de kerk.’’

Wat is hun sterke punt ten opzichte van enerzijds leeglopende liberale kerken en anderzijds stagnerende conservatieve kerken?

,,Ze vertegenwoordigen een christendom dat zelfverzekerd is en zich thuis voelt in de ontkerkelijkte en multireligieuze cultuur. Ze stellen zich niet defensief op, maar staan open naar de samenleving. Terwijl menige kerk met moeite christenen weet binnen te houden, zijn deze kerken in staat om daadwerkelijk niet-christenen te bereiken. Terwijl traditionele kerken vergrijzen, slagen zij erin jongeren en jongvolwassen te bereiken en in te schakelen. Ze overbruggen generatieverschillen en etnische scheidslijnen, en schakelen volop vrouwen in. Allemaal essentieel om te overleven in het malariamoeras.’’

Wereldwijde vernieuwing

U bekijkt deze ontwikkelingen primair als godsdienstwetenschapper en historicus. Maar kunt u ook aangeven of die onverwachte groei te maken heeft met elementen in de theologie van deze New Wine kerken?

,,Laat ik die vraag persoonlijk beantwoorden. Ik behoor zelf tot de hoogliturgische stroming binnen de Episcopale Kerk (de Anglicaanse Kerk in de VS, red.) en ik ben geen charismatisch christen. Maar ik kan er niet omheen: de charismatische vernieuwing in de kerken is buitengewoon levenskrachtig. Ik zie dat het levens verandert en dat mensen tot geloof komen die voorheen geen enkele relatie met de kerk hadden. En dat gebeurt zowel in Europa als in niet-westerse landen – het is een wereldwijde geestelijke vernieuwing. Dat is opmerkelijk.’’

John Wimber, die in de jaren
tachtig werd uitgenodigd
door bisschoppen in de
Church of England, wat
leidde tot o.a. de Alphacursus en
de oprichting van New Wine

Hoe verklaart u dat juist in Engeland, en binnen de Anglicaanse Kerk daar, de charismatische vernieuwing aanslaat?

,,Binnen de Church of England leeft een sterk missionair bewustzijn, dat zich vertaalt in een bereidheid tot missionaire experimenten. Daarbij heeft men geleerd open te staan voor de werking van de Heilige Geest. In de jaren negentig heeft aartsbisschop George Carey geweldig veel betekend. Hij was een bevlogen, charismatisch anglicaan en sprak zelf in tongen.

Doorslaggevend is dat de Engelse bisschoppen van de afgelopen decennia theologen zijn geweest van behoorlijk kaliber. Ze waren niet behoudzuchtig en niet beducht voor nieuwe uitdagingen en vragen. Ze gaan niet onmiddellijk op de rem staan, maar staan open voor wat er gaande is en willen dat theologisch ook echt verwerken. Daarbij zijn het grondige denkers. Je ziet dat niet alleen terug in de leiding van de kerk, maar ook onder academische theologen, zoals N.T. Wright.’’

In Nederland lijkt er aanzienlijk meer schroom te bestaan onder theologen en kerkleiders ten aanzien van charismatische vernieuwing.

,,Inderdaad, in Nederland zijn de gevestigde kerken veel terughoudender. Ze zouden er goed aan doen om nuchter onder ogen te zien dat ze krimpen en nauwelijks nog betekenis hebben in de post-seculiere samenleving. Terwijl traditionele kerken die wél openstaan voor charismatische vernieuwing er wel degelijk in slagen om die samenleving te bereiken met het Evangelie en levendige gemeenschappen te vormen, die maatschappelijke impact hebben.’’

Migrantenkerken: Geloof geen privézaak

Een tweede teken van hoop ziet u in de migrantenkerken. Wat is hun kracht?

,,Migranten komen vanuit het niet-westerse deel van de wereld en hebben andere opvattingen over wat kerk-zijn inhoudt en wat het betekent om christen te zijn. De verwaterde westerse kerken hebben geloof gereduceerd tot een individualistische privézaak. Op zondag ga je naar de kerk voor een stukje ‘zingeving’, als een soort extraatje in je leven. Migrantenkerken daarentegen zijn vitale gemeenschappen, die nauw betrokken zijn op het dagelijks leven van de migranten. Het Evangelie betekent een volledige transformatie van je leven.’’

Het beeld bestaat dat het doorgaans om kleine, onbeduidende migrantenkerken gaat…

,,Onderschat ze niet! Er zijn talloze kerken en internationale netwerken van kerken die goed georganiseerd zijn en een grote maatschappelijke impact hebben. Alleen onttrekt het zich nog goeddeels aan de waarneming van de autochtone kerken. De Nederlandse kerken hebben vaak amper benul van wat er gaande is binnen de migrantengemeenschappen in de grote steden, waar honderden kerken zijn met duizenden actieve vrijwilligers. Zij zetten zich pastoraal en diaconaal in, doen aan schuldhulpverlening, verlenen juridisch bijstand, bieden slachtofferhulp rond vrouwenhandel, noem maar op.’’

Er wordt vaak gezegd: het Afrikaanse christendom is ‘a mile wide, but an inch deep’: erg substantieel is het niet. Herkent u dat?

,,Dat is zo’n gemakkelijk cliché. In grote delen van Afrika worden christenen geconfronteerd met onderdrukking en islamitisch geweld, christenen sterven er voor hun geloofsovertuiging. Volgens mij gaat dat heel wat dieper dan een inch. Ik moet nog zien hoe diep het geloof van westerse christenen zit als ze op die manier op de proef zouden worden gesteld.

Het punt is niet zozeer dat het geloof van Afrikaanse christenen niet diep zou zitten, maar dat de kennis gebrekkig is. Het is vaak pover gesteld met onderwijs, ook in de kerken. Dat maakt Afrikaanse christenen vatbaar voor ‘wind van leer’. Zoals in Rwanda, waar de genocide theologisch onderbouwd werd. Overigens gebeurde precies hetzelfde in Europa, in het Duitse christendom van de jaren dertig en veertig. Voordat Europese christenen zich oordelen aanmeten over niet-westerse christenen die geloof vermengen met tribaal geweld, moeten ze hun eigen geschiedenis van de afgelopen tweehonderd jaar onder ogen zien.’’

Vanuit de migrantenkerken zou ‘mogelijk zelfs een soort hernieuwde kerstening’ van Europa kunnen plaatsvinden, schrijft u. Hoe significant is de inbreng van migrantenchristenen?

,,Er zijn overstelpend veel voorbeelden. Kijk naar Groot-Brittannië, waar deze ontwikkeling veel zichtbaarder is door de aanwezigheid van veel Afrikaanse migranten. Op een gemiddelde zondag in Londen heeft meer dan de helft van de kerkgangers een zwarte huidskleur – Afrikaans of Caribisch. De vier grootste megakerken in Engeland zijn Afrikaans. Vanuit Afrika zijn megakerken gesticht in Brussel, Parijs, Amsterdam en tal van Europese steden.

Dat dit alles onder de radar van de traditionele Europese kerken blijft, zegt vooral veel over het beperkte blikveld van die kerken. Veel kerken hebben al moeite om überhaupt buiten hun eigen landelijke kerkverband te kijken. Ondertussen worden ze links en rechts ingehaald.’’

Migrantenkerken zijn juist internationaal georiënteerd…

,,Precies. De kerkelijke verbanden zijn vaak internationaal vertakt, met kerkplantingen in verscheidene Europese landen, die zelf ook weer nieuwe kerken planten in andere steden en landen. De migrantengemeenschappen zijn sterk transnationaal en de kerkverbanden zijn dat ook: het zijn dynamische, transnationale netwerken. Daarmee sluiten ze veel beter aan bij hoe de wereld van nu in elkaar steekt dan de traditionele landelijke kerkverbanden van de Europese kerken. Die zijn institutioneel, star en versnipperd en vaak bezig met de kerkelijke onderwerpen van eergisteren.’’

Ontvangende houding

U zegt: Europese christenen moeten zich verdiepen in de islam, maar nog meer in niet-westers christendom. Waarom?

,,Omdat liberale westerse christenen geregeld dingen beweren over ‘wat christenen geloven’, maar wat ze zeggen is wat westerse christenen geloven. De meeste christenen zijn helemaal niet westers. De gemiddelde westerse christen mag dan liberaal zijn, geloof zien als een privézaak, en niet meer geloven in krachten en tekenen van de Heilige Geest, het merendeel van de christelijke kerk op aarde is niet-westers en denkt daar volstrekt anders over! De gemiddelde christen is Afrikaan of Latino, is bijbels-orthodox en charismatisch. Dat westerse christenen nog steeds namens ‘het christendom’ zeggen te spreken, getuigt van mateloze arrogantie. Of kortzichtigheid.

Het zijn overigens niet alleen vrijzinnige christenen die onvoldoende oog hebben voor niet-westers christendom. Ook meer orthodoxe kerken realiseren zich niet dat ze zich serieus moeten verdiepen in niet-westers christendom. Ze denken misschien: ‘Ah, die Afrikaanse christenen zijn ook theologisch-behoudend en denken hetzelfde als wij. Ze moeten alleen nog het een en ander leren van onze gereformeerde theologie.’ Maar wat nodig is, is een ontvangende houding en de bereidheid werkelijk te leren van niet-westerse christenen. Want zij hebben een eigen inbreng in de wereldwijde kerk.’’

Zie ook: A New Reality: Challenges from the Global Charismatic Movement.

Previously published in: cvkoers, July 2011.